Theo các nghiên cứu gần đây, nồng độ kháng sinh trong một số con sông không chỉ vượt ngưỡng cho phép mà còn cao gấp hàng chục, thậm chí hàng trăm lần mức giới hạn an toàn. Hiện tượng này không chỉ đặt ra mối lo ngại về sức khỏe cộng đồng mà còn cảnh báo nguy cơ lan rộng của kháng kháng sinh – một trong những thách thức lớn nhất đối với y tế toàn cầu trong thế kỷ 21.

Ô nhiễm kháng sinh trong các dòng sông trên khắp thế giới đang gia tăng với tốc độ đáng báo động, trở thành mối đe dọa đối với sức khỏe cộng đồng và môi trường. Hàng loạt nghiên cứu quốc tế đã chứng minh nhiều con sông đang chứa nồng độ kháng sinh cao gấp hàng chục, thậm chí hàng trăm lần giới hạn an toàn do các tổ chức y tế quốc tế đặt ra.

Hệ luỵ từ lạm dụng thuốc và thiếu kiểm soát chất thải y tế, nông nghiệp

Một nghiên cứu toàn cầu lớn nhất từ trước đến nay do Đại học York (Anh) dẫn đầu đã khảo sát 711 con sông tại 72 quốc gia, trong đó hơn 65% các mẫu nước chứa kháng sinh, với một số nơi vượt mức an toàn của Liên minh châu Âu (EU) đến hàng trăm lần.

Tại Bangladesh, nồng độ kháng sinh metronidazole trong nước các dòng sông lên tới 40.000 nanogram/L, cao gấp hơn 300 lần mức giới hạn an toàn của EU (125 nanogram/L).

ảnh minh hoạ

Một nghiên cứu công bố trên tạp chí PNAS Nexus cho thấy, mỗi năm có khoảng 8.500 tấn kháng sinh – tương đương gần 1/3 lượng tiêu thụ toàn cầu được thải vào các dòng sông, ngay cả sau khi nước thải đã qua xử lý. Đặc biệt, khu vực Đông Nam Á, bao gồm Việt Nam, được xác định là điểm nóng về ô nhiễm kháng sinh do việc sử dụng kháng sinh ngày càng tăng và năng lực xử lý nước thải còn hạn chế. Amoxicillin, loại kháng sinh được sử dụng phổ biến nhất toàn cầu, được phát hiện hiện diện ở mức rủi ro cao nhất trong khu vực này.

Tại Việt Nam, nồng độ kháng sinh sulfamethoxazole được phát hiện cao gấp 3 lần ngưỡng an toàn. Ví dụ, ở tỉnh Quảng Trị: Tại các xã vùng Lìa (huyện Hướng Hóa), người dân sử dụng thuốc diệt cỏ Paraquat – loại thuốc đã bị cấm sử dụng tại Việt Nam trong canh tác sắn. Sau khi phun thuốc, nhiều người rửa bình phun trực tiếp tại suối Pa Ráp, nguồn nước sinh hoạt chính của cộng đồng. Điều này dẫn đến ô nhiễm nguồn nước, ảnh hưởng đến sức khỏe của người dân. Ở Nam Định, tại xã Nam Điền, huyện Nam Trực, người dân thường xuyên vứt vỏ bao bì thuốc bảo vệ thực vật như thuốc trừ sâu, thuốc trừ cỏ xuống mương nước và kênh mương nội đồng. Hành động này không chỉ gây ô nhiễm môi trường mà còn ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và hệ sinh thái thủy sinh. Ở Lào Cai, tại huyện Si Ma Cai, người dân sử dụng hàng chục tấn thuốc bảo vệ thực vật mỗi năm, phần lớn nằm ngoài danh mục cho phép sử dụng. Nhiều người pha thuốc và rửa bình phun ngay tại đầu nguồn nước, dẫn đến ô nhiễm nguồn nước sinh hoạt và nguy cơ mắc các bệnh nghiêm trọng như rối loạn tim mạch, thần kinh, thậm chí ung thư.

Tuy nhiên tình trạng ở một số nước Nam Á còn nghiêm trọng hơn. Sông Isnapur ở Ấn Độ chứa ciprofloxacin ở mức 31.000 nanogram/L, cao hơn 600 lần giới hạn an toàn là 64 nanogram/L.

Tình trạng tương tự cũng được ghi nhận ở Châu Phi. Tại Kenya, Ghana và Nigeria, các mẫu nước cho thấy nồng độ sulfamethoxazole vượt mức cho phép từ 10 đến 40 lần. Trong khi đó, tại một số dòng sông ở Bolivia và Pakistan, tổng nồng độ dược phẩm phát hiện trong nước lên tới gần 300 microgram/L, cao hơn hàng trăm lần so với mức thường thấy ở các con sông châu Âu và Bắc Mỹ.

Vi khuẩn kháng thuốc gia tăng, nguy cơ đẩy lùi y học hiện đại

Sự hiện diện của kháng sinh trong nước khiến cho những vi khuẩn kháng thuốc ngày càng phát triển mạnh mẽ trong môi trường nước. Một nghiên cứu tại Trung Quốc đã phát hiện 9,77% chủng vi khuẩn E. coli thu được từ sông Min ở tỉnh Tứ Xuyên có khả năng kháng với nhiều loại kháng sinh, trong khi nồng độ tổng cộng của 15 loại kháng sinh tại sông này lên tới 2.233,71 ng/L, cao gấp hàng chục lần ngưỡng an toàn được WHO khuyến nghị.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cảnh báo rằng kháng thuốc có thể trở thành nguyên nhân chính gây tử vong trên toàn cầu, với dự đoán 10 triệu người tử vong mỗi năm vào năm 2050.

ảnh minh hoạ

Nguyên nhân dẫn đến ô nhiễm kháng sinh trong các con sông bắt nguồn từ công nghiệp, nông nghiệp lẫn sinh hoạt. Các nhà máy sản xuất dược phẩm, đặc biệt là những cơ sở chuyên điều chế kháng sinh, thường xả trực tiếp nước thải chứa dư lượng thuốc ra môi trường mà không qua xử lý đạt chuẩn, khiến nồng độ kháng sinh tại các con sông gần đó tăng vọt. Tại nhiều quốc gia đang phát triển, hệ thống xử lý nước thải y tế và sinh hoạt còn lạc hậu, không đủ khả năng loại bỏ các hoạt chất kháng sinh sau khi được bài tiết ra ngoài từ con người hoặc động vật.

Ngoài ra, trong lĩnh vực chăn nuôi và nông nghiệp, việc sử dụng kháng sinh để phòng bệnh và kích thích tăng trưởng ở vật nuôi là nguyên nhân chính khiến kháng sinh tồn dư trong thực phẩm. Tất cả những nguồn phát thải này, khi hội tụ vào hệ thống sông ngòi, đã và đang tạo ra một môi trường lý tưởng cho vi khuẩn tiếp xúc với kháng sinh ở nồng độ thấp trong thời gian dài, từ đó thúc đẩy sự xuất hiện và lan rộng của các chủng vi khuẩn kháng thuốc.

Không còn là cảnh báo, mà thực tế cần hành động!

Để đối phó với tình trạng ô nhiễm kháng sinh, một loạt giải pháp tổng thể cần phải được triển khai từ cấp độ địa phương đến toàn cầu, trong đó các biện pháp kỹ thuật, chính sách và thay đổi hành vi cộng đồng phải đi song song. Việc nâng cấp hệ thống xử lý nước thải là tối quan trọng, đặc biệt là ở các quốc gia đang phát triển. Các nhà máy xử lý cần được trang bị công nghệ tiên tiến để có thể loại bỏ hiệu quả các hợp chất kháng sinh và gene kháng thuốc.

Ngoài ra, các quy định pháp lý nghiêm ngặt về xả thải cần được ban hành và thực thi chặt chẽ đối với ngành công nghiệp dược phẩm. Trong lĩnh vực y tế và nông nghiệp, cần hạn chế việc sử dụng kháng sinh không cần thiết. Song song, các chiến dịch truyền thông cộng đồng nên được đẩy mạnh để người dân nhận thức rõ rủi ro của việc tự ý mua và dùng kháng sinh, cũng như hậu quả lâu dài đối với sức khỏe và môi trường.

Chỉ khi các giải pháp về công nghệ, pháp lý, quản trị và giáo dục được thực hiện đồng bộ, thế giới mới có thể từng bước đẩy lùi ô nhiễm kháng sinh, bảo vệ an toàn nguồn nước và sức khỏe cộng đồng trong tương lai.

Bên cạnh đó, mỗi người trong chúng ta, hãy góp sức bé nhỏ của mình, hãy trồng một cây xanh để góp phần chống lại biến đổi khí hậu, giữ nguồn nước và bảo tồn đa dạng sinh học.

Tại sao con người uống kháng sinh lại khiến sông ô nhiễm?

Được công bố trên tạp chí PNAS Nexus, đây là nghiên cứu đầu tiên ước tính quy mô ô nhiễm sông ngòi toàn cầu từ việc sử dụng kháng sinh của con người.

Theo Phys, hàng triệu km sông trên khắp thế giới đang bị ô nhiễm kháng sinh với mức độ đủ cao để thúc đẩy tình trạng kháng thuốc và gây hại cho đời sống thủy sinh. Các nhà nghiên cứu từ Đại học McGill (Canada) tính toán khoảng 8.500 tấn kháng sinh – gần một phần ba lượng mà con người tiêu thụ mỗi năm – được thải ra các hệ thống sông trên toàn thế giới hằng năm, ngay cả sau khi đã đi qua hệ thống xử lý nước thải. 

“Dư lượng từ từng loại kháng sinh riêng lẻ chỉ tạo thành nồng độ rất nhỏ trong hầu hết các con sông, khiến chúng rất khó phát hiện. Nhưng việc phơi nhiễm môi trường kéo dài và tích tụ đối với các chất này vẫn gây rủi ro cho sức khỏe con người và các hệ sinh thái thủy sinh”, Heloisa Ehalt Macedo, nghiên cứu sinh sau tiến sĩ ngành địa lý tại Đại học McGill và là tác giả chính của nghiên cứu, cho biết!.

Amoxicillin – loại kháng sinh được sử dụng nhiều nhất toàn cầu – được phát hiện hiện diện ở mức rủi ro cao nhất, đặc biệt tại Đông Nam Á. Tại khu vực này, việc sử dụng kháng sinh ngày càng tăng trong khi năng lực xử lý nước thải còn hạn chế, khiến vấn đề trở nên trầm trọng hơn.

Việt Anh